Van quantumcomputers tot cloudproviders, en van de energietransitie tot digitaal veilige apparatuur; de ontwikkelingen in het elektronische communicatiedomein zijn talrijk en volgen elkaar in rap tempo op. De Trendradar is een visualisatie van de Rijksinspectie Digitale Infrastructuur (RDI) die inzicht biedt in de digitale ontwikkelingen die de samenleving op korte en langere termijn zullen raken. Met behulp van dit instrument bepalen we jaarlijks op welke ontwikkelingen we extra inzetten en welke onderzoeken we gaan uitvoeren. De trends geven dus richting aan onze strategie en prioritering van onze toekomstige werkzaamheden.
Meer weten over onze Trendradar? Neem contact op met de RDI.
De regelgeving vanuit met name Europa neemt toe om passend te worden bij de digitale ambitie en technologische ontwikkelingen nu en in de toekomst. De technologische ontwikkelingen gaan snel en nieuwe publieke belangen ontstaan. De Europese Commissie heeft daarom nieuwe wet- en regelgeving in ontwikkeling en maakt een inhaalslag. Voorbeelden hiervan zijn Cybersecurity Act, Netwerk- en informatiesystemen 2, Data Act en Cyber Resilience Act. De omvang en reikwijdte van de regelgeving neemt toe, er ontstaat meer samenhang tussen verschillende regelgevende kaders.
Wereldwijd doen samenlevingen volop mee in de digitale transitie. De grens tussen de fysieke en de digitale wereld zal hierdoor vervagen. Dit gaat over het gebruik van digitale identiteiten en virtualisatie tot uiteindelijk virtual en extended reality of de meta verse. Een robuuste en integere infrastructuur, veiligheid en privacy zijn voorwaarden voor al deze nieuwe ontwikkelingen; het belang daarvan neemt dus ook in dit opzicht toe.
De komst van nieuwe technieken en toepassingen zoals kunstmatige intelligentie, het Internet of Things, autonoom vervoer, smart industry en smart cities, big data, blockchain, robotica en kwantumtechnologie leiden een nieuw digitaal tijdperk in. Sommige toepassingen spelen al op korte termijn, andere (zoals metaverse) op de lange termijn.
Er is een tekort aan ICT-specialisten. Deze specialistische technische expertise is nodig voor het up to-date houden en doorontwikkelen van de digitale infrastructuur voor de digitale samenleving.
De aanwas vanuit universiteiten en hoge scholen is niet erg hoog. Bij aanhoudende schaarste van ICT-specialisten dreigt dat we de digitale infrastructuur onvoldoende kunnen onderhouden.
Naast technisch specialisten is er ook een schaarste aan kennis en mensen om digitaliseringsvraagstukken en dilemma’s op te lossen. Bijvoorbeeld ethische of juridische vraagstukken. Het vermogen van toezichthouders om adequaat bij te dragen aan betrouwbare en weerbare stelsels staat daarmee steeds meer onder druk.
Wanneer digitale infrastructuur uitvalt heeft dat grote impact op de samenleving, zowel nationaal als internationaal. Spionage, datalekken of inbreuk op digitale systemen kunnen grote schade veroorzaken. Ook wereldwijde tekorten aan componenten, chipsets of apparatuur hebben grote impact.
Binnen Nederland en Europa neemt het besef toe dat afhankelijkheid van buitenlandse marktspelers ook risico’s meebrengt, bijvoorbeeld als het gaat om het houden van regie en controle over de digitale infrastructuur. Een gevolg hiervan is de toename van initiatieven (b.v. van de Europese Commissie) gericht op de strategische versterking, robuustheid, veiligheid en digitale autonomie van de digitale infrastructuur. Dit leidt tot nieuwe wetgeving op onder andere het gebied van cybersecurity, data en digitale identiteiten.
Digitale ecosystemen breiden zich uit naar nieuwe sectoren en vitale infrastructuren, waardoor de importantie van het systeemdenken toeneemt. Risico’s ontstaan zodra een grote groep gebruikers afhankelijk is van één ecosysteem, waarbij het aantal partijen in een ecosysteem kleiner wordt. Het ecosysteem als geheel wordt daardoor kwetsbaarder. Denk bijvoorbeeld aan het gebruik van de cloud en enkele grote aanbieders van clouddienstverlening. Als sectoren zoals de financiële sector, energiesector of de mobiliteitssector gebruik maken van dezelfde aanbieder, kan deze dominante invloed hebben op de ontwikkeling en inrichting van de digitale infrastructuur. Door de groeiende maatschappelijke afhankelijkheid ontstaan nieuwe risico’s.
Duurzaamheid en digitalisering zijn met elkaar verbonden. Een groeiend aantal bedrijven heeft aandacht voor klimaat neutrale en duurzame oplossingen. Naast het feit dat (ICT) apparatuur duurzamer geproduceerd en gebruikt wordt, draagt digitalisering ook bij aan het reduceren van energieverbruik van andere sectoren in de energietransitie.
De maatschappij vindt het belangrijk dat producten duurzaam geproduceerd worden en dat bedrijven duurzaam opereren. Bijvoorbeeld door goed om te gaan met schaarse grondstoffen, oog te hebben voor recycling en het energieverbruik. Voor de telecom- en ICT-sector staat verduurzaming al langere tijd op de agenda, ook rapporteren steeds meer bedrijven hierover. Daarnaast zet de Europese Commissie in op verduurzaming van ICT-producten en diensten.
Het vertrouwen van burgers in de overheid daalt in Nederland door uiteenlopende oorzaken en incidenten. De tolerantie voor verstoringen neemt af en vertalen zich in spoeddebatten, maatwerk en korte termijnoplossingen. Tegelijkertijd neemt de kans op verstoringen toe, door de groei in digitalisering en door de toenemende complexiteit ervan. Juist gebruik en vertrouwen in de digitale infrastructuur als fundament voor digitale samenleving draagt bij aan de veiligheid en betrouwbaarheid.
Digitalisering van de samenleving vergroot het belang van de digitale infrastructuur. Veel maatschappelijke en economische processen zijn afhankelijk van een goede en veilige digitale infrastructuur. De politiek raakt betrokken bij ICT en heeft meer invloed op de soevereiniteit, leveringszekerheid en betrouwbaarheid van digitale infrastructuur.
Geopolitieke afwegingen hebben daardoor een groeiende invloed op ontwikkeling van standaarden binnen de ICT- en telecommunicatiesector. Het staat hoog op de internationale agenda. Markten worden steeds vaker afgeschermd om de eigen industrie te bevoordelen. Ook op het gebied van internationaal frequentiebeleid en veiligheid speelt geopolitieke inmenging een steeds belangrijkere rol.
Kwantumtechnologie ontwikkelt zich de komende jaren verder. Met kwantumfotonica is het mogelijk om een groot aantal berekeningen tegelijkertijd uit te voeren. Het punt dat kwantumtechnologie doorbreekt komt dichterbij. Vanaf het moment dat deze technologie op grote schaal praktisch toepasbaar wordt, kan huidige encryptie razendsnel gekraakt worden. Daardoor zijn bepaalde encryptiemethoden niet meer veilig. Aangezien encryptie een belangrijke manier is om netwerken en informatiesystemen te beveiligen, ontstaan risico’s voor de digitale samenleving. Nieuwere vormen van encryptie, ook wel postkwantumcryptografie genoemd, zijn wel resistent tegen de ontsleuteling via kwantumcomputers. De verwachting is dat postkwantumcryptografie de komende jaren meer wordt toegepast. Dit vergt dat crypto-componenten in bestaande systemen en protocollen worden vervangen door kwantumveilige crypto.
Het datagebruik blijft toenemen door de komst van Internet of Things en 5G. Het ontsluiten, verwerken en koppelen van grote hoeveelheden data wordt gedreven door ontwikkelingen in kunstmatige intelligentie en algoritmes. Op basis van analyses van grote hoeveelheden data, kan namelijk economische waarde gegenereerd worden. Bij het gebruik van data ontstaan nieuwe dilemma’s rondom privacy, ethiek en marktwerking.
Artificial Intelligence heeft zijn intrede gedaan in telecom- en IT-toepassingen. Dat brengt nieuwe maatschappelijke, ethische en veiligheidsvraagstukken met zich mee. Maatschappelijk debat is nodig om grootschalige acceptatie en implementatie van Artificial Intelligence in de maatschappij mogelijk te maken. Het Europese debat loopt en de regelgeving voor AI is in ontwikkeling, waaronder de AI Act. De verwachting is dat er in de toekomst toezicht gehouden gaat worden op het gebruik van algoritmes in verschillende toepassingen.
Artificial Intelligence kan ook nieuwe content en data creëren (generatief AI). Deze vorm van datacreatie met AI kan ingezet worden voor bijvoorbeeld de ontwikkeling van medicijnen, softwareontwikkeling, marketing en entertainment. Maar het is ook een technologie die gebruikt kan worden voor oplichting, fraude en desinformatie.
Digitale weerbaarheid speelt een centrale rol in een IT-landschap dat complexer wordt. Cyberveiligheid is een voorwaarde voor een goed functionerende samenleving. Ook fysieke elementen kunnen voor verstoring zorgen. Daarnaast worden partijen geconfronteerd met nieuwe ontwikkelingen zoals kunstmatige intelligentie en kwantumtechnologie. Gegevens worden vaker opgeslagen in de cloud, waarbij servers, computers en apparatuur aan elkaar gekoppeld zijn. Door de afhankelijkheid van onze digitale infrastructuur, worden de maatschappelijke risico’s groter. In dit digitale systeem wordt het herkennen, voorkomen en herstellen van incidenten belangrijker.
Een digitale identiteit is een gevalideerde set digitale attributen die gekoppeld zijn aan daadwerkelijke identiteit van een persoon in de samenleving. Digitale identiteiten zijn in ontwikkeling en worden gebruikt voor digitale dienstverlening en transacties. Veilig gebruik hiervan is cruciaal voor toepassingen in de digitale samenleving. De maatschappij heeft meer behoefte aan regie over (persoons)gegevens en persoonlijke data. Er is een beweging gaande voor de ontwikkeling van veilige identiteiten die het mogelijk maken om die informatie te beheren en te gebruiken. Een Europese digitale identiteit is in de maak voor iedere EU-burger en elke onderneming. Ze kunnen zich daarmee identificeren en kiezen welke persoonlijke gegevens ze willen delen met overheidsinstanties en bedrijven. Deze gegevens kunnen worden opgeslagen in een persoonlijke digitale portemonnee (wallet).
Een groeiend aantal applicaties draait op cloud-infrastructuren. Veelal worden deze cloud-infrastructuren door hyperscalers aangeboden en deze zijn niet altijd afkomstig uit Europa. Hyperscalers (zoals Amazon, Google of Microsoft) bouwen datacenters die alleen door henzelf gebruikt worden, in tegenstelling tot de datacenters die hun diensten aan derden aanbieden. Dit is een toenemend risico voor de digitale soevereiniteit van Europa en Nederland. Vooral als kritieke infrastructuren (bijvoorbeeld telecommunicatie- en energienetwerken) op dezelfde set van cloud-infrastructuren worden geïmplementeerd. Dan ontstaat er een risicovolle ketenafhankelijkheid. Het kan voorkomen dat diensten die een bedrijf afneemt van verschillende leveranciers gebruikmaken van één Infrastructure-as-a-Service leverancier (IaaS). Dergelijke leveranciers diep in de keten zijn minder zichtbaar en als ze wegvallen blijkt dat een groot aantal partijen daardoor wordt geraakt. Hierbij kan men spreken van Single Points of Dependency. Daarnaast zijn er vraagstukken op het gebied van interoperabiliteit en de portabiliteit van diensten en data binnen de cloudomgeving, die de afhankelijkheid vergroten.
Digitalisering levert een belangrijke bijdrage aan het versnellen van de energietransitie. Slimme innovatieve toepassingen maken het mogelijk om duurzamer met onze energiebronnen om te gaan en maken duurzamere telecom en ICT-netwerken mogelijk. Deze vervlechting van digitalisering met energietransitie brengt een verhoogd risico op het gebied van cybersecurity met zich mee. Daarmee wordt de beveiliging van data en netwerk- en informatiesystemen binnen de energiesector nog belangrijker.
Zoals blijkt uit de trend ‘Regelgeving Digitale Infrastructuur’ is de wetgeving en regulering – met name de recente Europese regelgeving – complex en raakt meerdere toezichthouders in een stelsel van actoren. Daarnaast moeten toezichthouders de publieke waarden borgen van de diverse sectoren om passend toezicht te houden.
Samenwerken met andere toezichthouders neemt aan belang toe, integratie van rollen en taken is essentieel bij de uitvoering van het werk. De werkwijze van de toezichthouders verandert daardoor. Een toezichthouder werkt vaker informatiegestuurd en risicogericht, is minder gericht op het afdwingen van naleving en stimuleert marktpartijen in het nemen van verantwoordelijkheid. De vraag naar (wetenschappelijke) onderbouwingen van toezicht en het monitoren van effecten neemt toe.
Data is de grondstof waar digitalisering op draait. De waarde hiervan wordt groter in processen en ketens in verschillende sectoren, onder andere door data te delen om productiviteit en efficiëntie te vergroten. Naast economische kansen, ontstaan ook nieuwe risico’s ten aanzien van privacy, security en ethiek. Daarom is er een vorm van governance nodig voor het opslaan, uitwisselen en delen van data. Als gevolg hiervan is er op dit moment veel regelgeving in ontwikkeling vanuit de Europese Commissie. Voorbeelden hiervan zijn de Data Act en de Data Governance Act.
Dankzij IoT-apparatuur, smart devices en mobiele telefoons zijn we altijd verbonden met het internet. We laten meer digitale sporen na. Uit dit digitale spoor zijn veel persoonlijke informatie en gegevens te halen. Dat geldt ook voor bedrijfsgevoelige informatie.
Dat brengt nieuwe vraagstukken over privacy, eigendomsrechten van data met zich mee. Wetgeving zoals de Algemene Verordening Gegevensbescherming is een reactie op deze ontwikkeling.
De connected car, de laadpaal, drones, de slimme meter: in veel producten zit een (draadloze) verbinding met internet. Doordat dergelijke producten meer functies krijgen, vallen ze onder beleidsterreinen van verschillende ministeries. Thema’s als klimaat, mobiliteit, energie en (digitale) veiligheid komen bij elkaar.
De complexiteit van productregelgeving neemt daardoor toe. Dit geeft overlap in het werkveld, en het kan zijn dat er hiaten onopgemerkt blijven. Daarnaast zijn, door deze overlap, verschillende toezichthouders betrokken bij het toezicht op veiligheid van producten. Dit vraagt om meer samenwerking tussen de verschillende domeinen.
Apparatuur wordt op grote schaal onderling gekoppeld in de digitale infrastructuur. Er vindt toenemende interactie plaats en er worden gegevens uitgewisseld. Dit noemen we het Internet of Things (IoT). Veel IoT-apparatuur is onvoldoende beveiligd tegen hacken. Dat kan tot gevolg hebben dat criminelen digitale aanvallen uitvoeren op personen, bedrijven en overheden. Een voorbeeld hiervan is een DDOS-aanval met een botnet, oftewel een netwerk van gehackte apparaten. Dit vormt een risico voor de digitale infrastructuur. Veilig ontwerp van software en protocollen plus verplichte en tijdige updates vanuit de fabrikant kunnen de veiligheid van het IoT-ecosysteem vergroten. Ook waakzaamheid vanuit de gebruiker blijft geboden.
Producten en apparaten moeten aan veel verschillende eisen voldoen. Bijvoorbeeld om er voor te zorgen dat ze veilig zijn en niet storen. De complexiteit van deze regels neemt toe, mede doordat er extra Europese eisen komen aan de digitale veiligheid van producten, bijvoorbeeld de Cybersecurity Act en de Cyber Resilience Act. Fysieke producten kunnen uitgebreid of gewijzigd worden met online upgrades of diensten. Ook het subscription-model neemt toe waardoor een fysiek product tevens een dienst kan worden. Er is minder onderscheid tussen fysieke en virtuele digitale producten.
Een product moet bovendien veilig blijven tijdens het gebruik ervan. Software updates kunnen de werking van een apparaat veranderen. Ook onjuist gebruik of verkeerde instellingen kunnen de eigenschappen van een apparaat veranderen. Het waarborgen van conformiteit van producten is in het licht van deze ontwikkelingen een uitdaging.
Dankzij digitalisering groeit ook het gebruik van Digital Twins (DT). Deze virtuele weergave van fysieke objecten en processen gebruikt data, machine learning en het Internet of Things om bedrijven te helpen optimaliseren, innoveren en nieuwe services te bieden. Met behulp van DT worden digitale representaties gemaakt om de werkelijkheid zoveel mogelijk na te bootsen. Denk aan havens, steden, fabrieken en auto’s. Die digitale representaties interacteren met de werkelijkheid via sensoren en actuatoren. Met DT creëren we een digitale levenscyclus naast de fysieke levenscyclus. Toepassing van DT varieert nog sterk: op kleine schaal wordt dit al toegepast, toepassing op grotere schaal is nog onzeker.
Autonome systemen zijn systemen die leren van hun omgeving en hun eigen gedrag (algoritmen) daarop aanpassen. Autonome systemen maken bijvoorbeeld deel uit van rijhulpsystemen in voertuigen of besturing van drones. Ze kunnen ook onderdeel zijn van de digitale infrastructuur.
Er wordt een toename verwacht van autonome systemen ter bescherming van digitale systemen tegen aanvallen of verstoringen. Ook zullen deze systemen steeds vaker gebruikt worden in onder andere robotica, logistiek, productieprocessen en slimme (netwerk) omgevingen.
Er is een toename te zien in de behoefte en het gebruik van private netwerken. Naast algemene mobiele netwerken die door operators worden beheerd, groeit de vraag naar lokale mobiele netwerken voor specifieke locaties. Voorbeelden hiervan zijn netwerkoplossingen voor een fabriek, distributiecentrum of een bedrijventerrein. Deze netwerken kunnen virtueel op een mobiel netwerk worden geïmplementeerd of als een onafhankelijk netwerk met een eigen vergunning.
Onze digitale infrastructuur verandert in een complex stelsel van softwarecomponenten, gevirtualiseerde netwerkfuncties en hoogwaardige IT-diensten. Dit netwerk is dynamisch en kan in de toekomst door kunstmatige intelligentie autonoom functioneren. Een supersnel, responsief en betrouwbaar netwerk is hierbij een voorwaarde. De aard van netwerken en de relatie tussen netwerk en aangesloten apparaten verandert daarmee fundamenteel van aard.
Het gebruik van frequenties neemt toe. Het belang van efficiënt spectrumgebruik stijgt mee. Onderzoek naar nieuwe methodes en technieken neemt toe om spectrum efficiënt te blijven gebruiken en te delen tussen een groeiend aantal gebruikers. Slimme software in apparatuur en netwerken moet in de toekomst dynamisch en gedeeld gebruik van spectrum mogelijk maken.
Om goede connectiviteit te garanderen, is daarnaast een verdichting van het antenne- en kabelnetwerk te verwachten. Samenwerking tussen partijen maakt het mogelijk om (onderdelen van) het netwerk te delen. Daarnaast neemt het aantal gebruikers van draadloze communicatie verder toe. Om congestie te voorkomen is het dynamisch delen van spectrum een oplossing. Ook het gebruik van zichtbaar licht voor draadloze verbindingen kan de druk op radiospectrum verminderen.
In de digitale samenleving worden meer en meer systemen en apparaten aan elkaar gekoppeld om digitale processen mogelijk te maken. Dat maakt interoperabiliteit van software niet alleen belangrijk binnen de telecomsector, maar ook binnen andere sectoren zoals industrie, vervoer, de zorg en overheidsorganisaties. Om de continuïteit en betrouwbaarheid te blijven garanderen zijn normen en protocollen nodig. Dit vergt vernieuwing van regelgeving en standaarden, waarmee de EU in rap tempo bezig is. Internationaal vraagt dit een kwaliteitsborgende rol van overheden. Het belang van standaardisatie-activiteiten neemt dus toe. Dit vergt vernieuwing van regelgeving en standaarden, waarmee de EU in rap tempo bezig is.
Voor nieuwe satellietnetwerken (zoals Starlink en OneWeb) worden duizenden satellieten gelanceerd om met name internet op afgelegen gebieden mogelijk te maken. Hybride oplossingen zijn ook in ontwikkeling zoals smartphones met een 5G verbinding via een satelliet. Mogelijk leidt dit ook tot een verschuiving in gebruik van enkel aardse netwerken naar satellietnetwerken. Ook nieuwe vraagstukken ontstaan bij deze ontwikkelingen, zoals bijvoorbeeld de jurisdictie en aftapbaarheid van satellietsystemen.
5G is een belangrijke schakel in de digitale transitie. Een groeiend aantal toepassingen in sectoren zal in de toekomst gebruik maken van 5G. De technologische ontwikkeling van 5G brengt nieuwe functies zoals virtualisatie van het radionetwerk, via bijvoorbeeld OpenRAN. In 5G standaardisatie wordt daarnaast gewerkt aan device-to-device communicatie. Ook wordt in de toekomst integratie tussen 5G en satellietcommunicatie mogelijk. Via Low Earth Orbit constellaties moet het mogelijk zijn om met dezelfde 5G device via aardse 5G netwerken en satelliet 5G netwerken te communiceren. Verdichting van het netwerk is te verwachten, bijvoorbeeld door gebruik van hogere frequentiebanden en er zal meer aandacht komen voor indoordekking. Oude technologieën als 2G en 3G zullen langzaam verdwijnen.
De industrie is begonnen met het ontwikkelen van de nieuwste generatie netwerken. 6G voorziet toegang op grote schaal vanuit een meer heterogene netwerkfilosofie. Vast, mobiel, satelliet en technologische ontwikkelingen als AI en sensing vormen in de toekomst mogelijk één ecosysteem. Ook wordt grote mate van autonome werking verwacht van de toekomstige netwerken. Antennes voor mobiele communicatie kunnen ook gebruikt worden voor sensing, waarbij een digitale representatie gemaakt wordt van de fysieke omgeving van een antenne. Zeker op hogere frequenties en met array antennes is er een redelijk hoge mate van resolutie mogelijk.
Inclusiviteit is een thema dat steeds relevanter wordt. Met de Europese Toegankelijkheidsrichtlijn wordt gepoogd de toegankelijkheid van producten en diensten voor personen met een beperking te verbeteren en een goede werking van de interne markt van de EU te waarborgen. De Toegankelijkheidsrichtlijn geeft hiermee uitvoering aan het VN-verdrag voor de rechten van personen met een handicap. De fysieke omgeving van vervoer tot informatie en communicatie, met inbegrip van informatie- en communicatietechnologieën en -systemen, moet in gelijke mate toegankelijk zijn voor deze doelgroep. Deze richtlijn treedt in 2025 in werking.
